ژن درمانی برای اصلاح فیبروز کیستیک

فیبروز کیستیک یک اختلال ژنتیکی است که منجر به آسیب‌های شدیدی در ریه، دستگاه گوارش و سایر اندام‌های بدن می‌شود. این بیماری معمولاُ بر سلول‌هایی که تولید مخاط، عرق و شیره‌های‌ گوارشی را بر عهده دارند تاثیر می‌‌گذارد.

با توجه به اینکه فیبروز کیستیک یک بیماری ژنتیکی است روش درمان مناسبی برای آن وجود ندارد. اهداف درمان عمدتاُ بر کاهش علائم و بهبود کیفیت زندگی بیماران استوار است. در سال‌های اخیر با کمک روش‌های نوین ژن درمانی امیدهای تازه‌ای برای بیماران مبتلا یه این بیماری ایجاد شده است.

فیبروز کیستیک چیست؟

مایعات ترشح شده توسط قسمت‌های مختلف بدن مانند عرق، شیره‌ی گوارشی و مخاط ریه در افراد سالم رقیق و لغزنده هستند اما در بیماران مبتلا به فیبروز کیستیک به دلیل یک اختلال ژنتیکی، این مایعات غلیط و چسبنده می‌شوند. مایعات ترشح شده در این بیماران به جای اینکه عملکرد روان کننده داشته باشند منجر به انسداد مجاری به ویژه در ریه و پانکراس می‌شوند.

فیبروز کیستیک یک بیماری پیشرونده است و بیماران نیازمند مراقبت‌های روزانه هستند با این وجود بیشتر بیماران می‌توانند بدون مشکل در مدرسه و یا محل کارخود آماده شوند.

علت فیبروز کیستیک

همان طور که در ابتدا اشاره کردیم فیبروز کیستیک یک بیماری ژنتیکی است. جهش در ژن CFTR ایجاد می‌شود. به دنبال این جهش، پروتئینی که حرکت نمک به داخل و خارج سلول‌ها را کنترل می‌کند تغییر می‌کند در نتیجه مخاط در قسمت‌های مختلف بدن مانند ریه‌ها، دستگاه گوارش و ناحیه‌ی تناسلی حالتی غلیظ و چسبنده پیدا می‌کند.

برای ابتلا به بیماری فیبروز کیستیک باید ژن بیماریزا از هر دو والد به فرزند منتقل شود. کودکی که ژن بیماریزا را فقط از یکی از والدین خود به ارث ببرد به بیماری مبتلا نمی‌شود اما ناقل بیماری خواهد بود و ممکن است ژن بیماریزا را به فرزندان خود منتقل نماید.

علائم فیبروز سیستیک

در سال‌های اخیر در برخی از کشورها غربالگری نوزادان پس از تولد برای بررسی این بیماری انجام می‌شود، در صورتی که غربالگری انجام نشود، تشخیص بیماری تا بروز اولین علائم به تاخیر میفتد.

علائم با توجه به شدت بیماری در افراد مختلف بسیار متفاوت است. علائم ممکن است با مرور زمان بهتر و یا بدتر شود.

برخی از بیماران ممکن است تا سنین نوجوانی یا بزرگسالی هیچ گونه علامتی نداشته باشند. این افراد معمولاً بیماری خفیف‌تری دارند اما ممکن است بیشتر دچار علائمی مانند پانکراتیت، ناباروری و یا عفونت ریه شوند.

علائم بیماری فیبروز کیستیک در اغلب بیماران بدین صورت است:

علائم تنفسی

مخاط غلیظ و چسبنده در نایژه‌ها و نایژک‌ها منجر به بروز این علائم می‌شود:

• سرفه مداوم خلط دار
• خس خس سینه
• عفونت متعدد ریه
• گرفتگی بینی
• سینوزیت

علائم گوارشی

مخاط غلیظ باعث انسداد مجراهایی که آنزیم‌های گوارشی را به روده کوچک منقل می‌کند، می‌شود. بدون این آنزیم‌ها جذب مواد مغذی به صورت کامل انجام نمی‌شود، سایر عوارضی که ممکن است وجود داشته باشد عبارت است از:

• مدفوع بدبو و چرب
• کاهش وزن و رشد نامناسب
• انسداد روده
• یبوست شدید که می‌تواند منجر به بیرون زدگی راست روده شود.

انواع فیبروز کیستیک

بیماری فیبرو کیستیک در شش دسته طبقه بندی می‌شود:

1. هیچ پروتئین CFTR به طور کامل تولید نمی‌شود.
2. پروتئین‌های تولید شده به طور صحیح تا نمی‌شوند، درنتیجه بلوغ و انتقال آنها به داخل سلول با شکست مواجه می‌شود.
3. پروتئین در سطح سلول قرار می‌گیرد اما منافذ یونی موجود در پاسخ به سیگنال‌های شیمیایی نمی‌توانند باز شوند.
4. پروتئین در سطح سلول قرار دارد اما هدایت از طریق منافذ یونی کاهش می‌یابد.
5. پروتئین در مقادیر ناکافی تولید می‌شود.
6. پروتئین به صورت ناپایدار و با نیمه عمر کوتاه تولید می‌شود.

معیارهای تشخیص انواع فیبروز کیستیک بر اساس علائم بالینی انجام می‌شود.

درمان فیبروز سیستیک

با توجه به اینکه فیبروز کیستیک یک بیماری ژنتیکی است، هیچ روش درمانی برای این بیماری وجود ندارد با این حال می‌توان با کمک روش‌هایی میزان علائم را بهبود بخشید و کیفیت زندگی بیماران را ارتقا داد.

پیشرفت‌هایی که در روش‌های درمان فیبروز کیستیک ایجاد شده است منجر به بهبود کیفیت زندگی بیماران در حال حاضر نسبت به چند دهه‌ی قبل شده است.

اهدافی که در درمان فیبروز کیستیک دنبال می‌شود عبارتند از:

• پیشگیری و درمان عفونت‌های ریه با کمک آنتی بیوتیک‌ها
• کمک به دفع مخاط ریه با تجویز داروهایی برای رقیق کردن مخاط ریه
• درمان و پیشگیری مشکلات انسدادی روده با تجویز داروهایی برای شل شدن مدفوع و پیشگیری از یبوست
• تغذیه‌ی مناسب بیمار

تجویز داروهایی مانند آنزیم‌های خوراکی پانکراس برای کمک به جذب در دستگاه گوارش، داروهای کاهش دهنده‌ی اسید برای عملکرد بهتر آنزیم‌های پانکراس و سایر داروها با توجه به شدت و میزان علائم تجویز می‌شود.

روش‌های ژن درمانی برای بیماری فیبروز کیستیک

هر کدام از سلول‌های بدن ما حاوی DNA است که اطلاعات ژنتیکی برای ساخت پروتئین‌های مختلف را ذخیره کرده است. ژن‌هایی که مسئول ساخت پروتئین‌ها هستند دارای توالی خاصی در DNA هستند.

همان طور که پیشتر اشاره کردیم بیماری فیبروز کیستیک به دلیل یک جهش در ژن CFTR ایجاد می‌شود. این ژن حاوی دستورالعمل ساخت پروتئین CFTR است.  افراد بیمار به دلیل عدم وجود این پروتئين، کمبود پروتئین و یا وجود پروتئین‌هایی که عملکرد درستی ندارند دچار مشکلاتی در ریه، دستگاه گوارش و سایر قسمت های بدن می‌شوند.

در روش ژن درمانی، قطعه‌ای از DNA بیمار که دچار جهش شده است با نسخه‌ی صحیح از ژن CFTR جایگزین می‌شود. ژن درمانی به دو روش صورت می‌گیرد:

• روش غیر یکپارچه

در این روش نسخه‌ی سالم ژن CFTR به سلول‌های فرد بیمار وارد می‌شود اما این قطعه از ژنوم جدا باقی می‌ماند و به صورت دائمی نیست.

• روش یکپارچه

در روش ژن درمانی یکپارچه‌، نسخه‌ی سالم ژن CFTR به سلول‌های فرد وارد می‌شود و این نسخه تبدیل به بخش دائمی از ژنوم بیمار می‌شود.